Lijmen/Het Been

De meeste uitgaven kennen deze sobere, onpersoonlijke kaft, die symbool mag staan voor de geringe interesse die dit boek aanvankelijk kreeg. Des te opmerkelijker is het dat Lijmen/ Het Been nu deel uitmaakt van de Nederlandse canon en tot de meest gelezen boeken behoort.

De titel van de dubbelroman geeft twee kernwoorden weer. In het eerste deel geeft een gewiekst zakenman, Boormans, zich uit voor directeur van Het Wereldtijdschrift, waarin de firma's die door hem gelijmd worden toch zeker zouden moeten opgenomen worden. Vervolgens smeert hij hen een contract aan.

De lezer wordt tot in de details meegenomen in de werkwijze van deze verkoper van lucht (van gedrukt papier, zoals hij zelf zegt). We volgen drie bedrijfsbezoeken, waarvan het laatste meest bijblijft, omdat het dieper ingaat op de armoedige toestand van een zaakvoerster die slecht te been is. De zaak met het been blijft Boorman in zijn geweten achtervolgen en daarmee komen we bij het tweede deel van het boek.

Lijmen kan alleen gelezen worden. Het Been is een soort groot vervolghoofdstuk, dat niet op zichzelf staat. Thematisch hangen de boeken samen. Er is wel een plotse innerlijke verandering bij het personage Boormans. Dat hij ondertussen zijn vrouw verloren is, kan moeilijk de enige reden zijn om van een wreed zakelijk wezen een uiterst moreel mens te worden. Toch is Het Been een zeer waardevolle aanvulling, omdat we hier nog meer dan in Lijmen het dynamisch karakter van de personages zien. Vooral Boormans, die in het eerste deel nogal stereotiep wordt weergegeven, duidelijk gemaakt door zijn steeds terugkerende beperkte woordenschat, evolueert en toont in het tweede deel gevoelens van wroeging en ongemak.

De vertelinstantie bevat een kleine ingewikkeldheid. Een volgehouden 'ik' komt aan het woord, maar het personage daarachter wisselt wel eens. De aanvankelijke verteller is een vriend van Laarmans, Boormans medewerker en opvolger. Hij ontmoet Laarmans, na vele jaren, vraagt hoe het met hem is, waarop Laarmans zijn geschiedenis met Boormans in de ik-vorm begint te vertellen. Daarbij wisselt het vertellend ik ook nog eens met het belevend ik, wanneer Laarmans commentaar geeft bij wat hij vertelt, zoals in deze zinnen:

Ik was toen nog zo heel anders. Eigenlijk een broekje.

't Is nu tien jaar geleden, zoodat de helft van den weg achter mij ligt...

Er zijn twee dergelijke gesprekken, waarbij Laarmans in zijn verhaal terugblikt, maar deze flash-backs wel geheel in chronologische volgorde aanbrengt, zelden onderbroken door zijn eigen commentaar. Hij vertelt gedetailleerd en citeert uit zijn hoofd uitvoerige zakelijke redevoeringen van Boormans.

Spanning is niet het hoofdkenmerk van dit boek. Humor des te meer: Het cynisme druipt van sommige teksten af: 

Honderden malen heb ik patiënten bijgestaan in hun strijd, met al de kracht die ik putte uit de kans om een zaak af te sluiten, maar te vergeefs. De twijfel bleef ons steeds de baas. Als hij eenmaal opdoemt, blijft hij spoken tusschen jou en je klant en je gaat dan beiden naar hem slaan, hoe langer hoe wilder, tot alles wat je opgebouwd had in duigen valt. Dan krijg je de bittere beleefdheid, de laffe hartelijkheid, die 't scheiden voorafgaan, en een oogenblik later sta je op den hoek je ledige handen te bekijken.

De ironie is vooral te vinden in de teksten die copy-paste in sneltempo worden aangepast door alleen het product, het materiaal en de firmanaam te wijzigen en gezien erin de jaren '20 nog geen tekstverwerker bestond, die alle items vervangen kon, was er wel eens sprake van een vergetelheid. Pijnlijk als dat bij het voorlezen bij de klant tot uiting komt...

'Het mag dan ook gezegd worden dat Lauwereyssen's piano's...' 'Keukenliften,' verbeterde Boorman kortaf. '... dat Lauwereyssens keukenliften,' hervatte ik als de bliksem...

Het geheel van het werk ademt een mooie structuur. Lijmen bestaat uit drie grote contracten met elk hun eigen aanpak. In Het Been verschijnen drie verschillende houdingen van Boorman, die eerst onder wroeging lijdt, dan als een razende tegen de gangbare wetten ingaat om uiteindelijk terug de sluwe zakenman te worden. De cirkel is rond. Binnen de cirkel wordt er als het ware gevechtssport beoefend, waarbij eerst Boorman boven ligt - letterlijk wanneer hij op de vrouw met het been valt - en daarna de vrouw overwint, om ten slotte tot verzoening te komen. Het verhaal zou zo opnieuw kunnen beginnen.

IJdelheid, iedereen wil nr. 1 zijn, zo vat Elsschot de menselijke zwakke plek samen. Hij heeft zelf een heel aantal jaren moeten wachten om terechte literaire bekroningen in de wacht te slepen, maar in deze tijd geniet hij meer erkenning, dan hij ooit had kunnen hopen.