uitgelicht: HYPOSTASE

Hieronder bevindt zich een lyrische bespreking van het gedicht 'Hypostase' uit de bundel: Nachtroer.

HYPOSTASE

uit het wit een uithaal, aangeslagen letter

tegen het zinloze duren in

bijna wat we hadden willen zeggen, ergens

tussen opzet en uitkomst en hersenschors

werd de mond een prop

en gedachten zijn zo scherp soms

het hoofd een besteklade, ik ligt niet tussen de lepels,

maar aan de snijkant van wat het denken in een punt dreef, het gedicht

altijd meer vlek dan woord, kaarsvet gestold tot koorts

kleur en adjectief voor elke klaplong

slik ook de stem in

het begint altijd met de weigering

lengte en breedte aan een moment te geven

maar duren doet het toch

dus krul het lichaam op tot komma

na een uitroep of een bede, dat is eender

er zal plaats zijn een hap naar adem lang.

DE TITEL

Ik koos dit gedicht uit omwille van de titel 'Hypostase'. Dat begrip ken ik uit de theologie. Het duidt een verzelfstandigd werkwoord aan, zoals 'draaisel', afkomstig van 'draaien' of het 'het zijnde' om God aan te duiden als zelfstandige bron van het zijn. Daarom is er ook een afgeleide betekenis die 'het wezen van iets' betekent. Ik denk dat deze laatste uitleg het meest past bij het gedicht met de titel 'Hypostase'. In eerste instantie gaat het over het wezen van 'de komma'. En verder, zoals een begrip hypostatisch onderliggend kan zijn, zo ligt onder de oppervlakte van het gedicht over de komma, het wezen van het gedicht an sich beschreven.

HET LYRISCH IK

Het 'ik' wordt één keer genoemd.

... een besteklade, ik lig niet tussen de lepels, maar aan de snijkant van wat het denken in een punt dreef

Het lyrisch ik is in eerste instantie de komma, die uitnodigt tot het formuleren van scherpe gedachten. Maar het verwijst ook naar het gedicht dat - meer nog dan een komma - als een punt kan worden gezien. In het lyrisch ik vallen komma en gedicht samen in een punt.

Maar ook het menselijk lichaam, verbonden met de leestekens, heeft nood aan een hap adem. Daarmee is het ik tegelijk ook de mens.

THEMA EN MOTIEVEN

Dit gedicht is taalfilosofisch, meer nog, ik zou over poëtische leestekenwijsbegeerte willen spreken.

De komma begint met een hap naar adem en geeft de gelegenheid om gedachten scherpzinnig weer te geven. In vergelijking daarmee is het gedicht een punt.

Het grondmotief is het wezen van de komma.

De komma onderbreekt de duurtijd van de zin, zo schrijft Van de Broeck, maar duren doet het toch. Daarbij past ook de lengte en breedte van een moment.

Typisch voor Van den Broeck is het verbinden van anorganisch materiaal of in dit gedicht een leesteken, met een fysieke, warmlichamelijke werkelijkheid: krul het lichaam op tot komma. Dat zinnetje herinnert er ons aan dat het gedicht ook een fysieke werkelijkheid aanraakt, vooral die momenten waarop je lichamelijk voelt dat je even moet stoppen met spreken.

Het duren is een motief, de krul en de uithaal, maar ook de onderbreking van de adem, uitgedrukt met woorden als: een prop, klaplong, stem inslikken, weigering en een hap naar adem.

Die hap naar adem spreekt mij het meest aan. Hij staat niet alleen op de regel, maar is vergezeld van 'er zal plaats zijn'. De komma geeft ruimte, zoals het gedicht ook ruimte geeft, omdat je even stilstaat.

VORM, VERS- EN STROFEOPBOUW

'Hypostase' bestaat uit vijf strofen. Ze omarmen elkaar inhoudelijk. Ze gaan respectievelijk over:

• De onderbreking van het duren
• De onderbreking tussen begin en eind van wat je wilde zeggen
• Scherpzinnigheid van gedachten en gedicht
• De weigering om het moment alles te laten zeggen
• De mogelijkheid om te ademen binnen het duren

Op de twee laatste regels na is de lengte van de verzen gespiegeld rond de as in het midden: aan de snijkant van wat het denken in een punt dreef, het gedicht.

De vorm trekt de aandacht naar de as, alsook naar de twee laatste regels.

Diegene wiens lichaam in een komma is opgekruld, kan roepen, of smeken van ellende, maar daarna is er altijd weer plaats voor een hap adem. Dat is het wezen van de komma.

BEELDSPRAAK, STIJLFIGUREN, METAFOREN

Het hoofd is een besteklade met lepels, maar ook met een snijkant. Daar zitten de scherp(zinnige) gedachten. Hier lezen we een uitgewerkte metafoor. Van het gedicht wordt gezegd dat het meer vlek is dan woord.

Het gedicht bevat een paar enjambementen, zoals

ergens

tussen opzet en uitkomst en hersenschors

Een aantal keren komt een ellips van het werkwoord 'zijn' voor.

Ook komen vele dimensies aan bod:

Lengte en breedte, (duur)tijd en plaats, en het denken in een punt.

RIJM EN KLANK

Klanken die vaak voorkomen zijn:

• Uit (uit het wit, uithaal, uitkomst, uitroep)

Alliteratie, al dan niet bij direct opeenvolgende woorden:

• wat we ... willen
• zijn zo scherp soms
• denken ... dreef ... gedicht
• ... lade... lig ... lepels
• Kleur ... klaplong

Klanken en letters die met elkaar lijken te spelen:

• Kaarsvet - koorts

RITME EN METRUM

Charlotte Van de Broeck vermeldde in een interview met De Morgen dat haar eerste zin moet staan als een ingesleten in papier en dat ze daarna verder schrijft. Het eerste vers van dit gedicht lijkt met inderdaad zo'n inspirerende lijn te zijn geweest, met alleen maar trocheetjes.

Uit het wit een uithaal, aangeslagen letter

Het gedicht eindigt met jamben

Een hap naar adem lang

Hierdoor wordt de parallellie rond de middenas nog versterkt. Het voorlezen van de middenas vraagt overigens ook wat adem:

Maar aan de snijkant van wat het denken in een punt dreef, ...

De drieslag na een uitroep - of een bede - dat is eender klinkt ritmisch ook heel mooi. Er zal plaats zijn past ritmisch ook nog in die rij, waardoor het einde eruit springt met een heel ander ritme:

Een hap naar adem lang. En dat is precies waar dit gedicht eindigt in een punt: de hap naar adem is de essentie van het wezen van de komma, maar ook van de mens die worstelt met het onuitspreekbare.

Tot slot wil ik nog toevoegen dat het gedicht mij doet denken aan Van den Broecks 'In een vouw', dat ik elders op deze website heb geplaatst. De prachtige vergelijking van een lichaam met een woest landschap trof me, maar het werk zelf werd door Hypostase overtroffen, in originaliteit en gelaagdheid.