De procedure - Harry Mulisch
Begint dit boek met een wel zeer zelfbewuste voorstelling van de auteur aan zijn lezer, wie taalgevoelig is en een klein beetje thuis in de joods-mystieke wereld, vindt in dit boek zijn gading. De scheppende kracht van het Hebreeuwse alfabet leidt tot conclusies als doet een schrijver vergelijkbare zaken als de grote schepper zelf, zijn transcendente collega. Mulisch heeft de joodse mystiek duidelijk met een zekere ernst bestudeerd. Hij gebruikt ook in zijn gewone zinnen woorden als 'verschijnen' die typisch zijn voor deze literatuur.
De lezer zelf wordt aangesproken: Jij, lezer, jij bent belangrijk. In het tweede hoofdstuk krijgt de lezer zelfs een compliment, omdat hij nog steeds aan het lezen is, terwijl zeer vele anderen (wellicht) hebben afgehaakt. Over de rol die de verteller in de narratologie beschoren is, is de auteur ook niet te spreken. Hij schrijft duidelijk als auteur en niet als verteller; die eer geeft hij aan het verhaal dat zichzelf uitrolt, dat zichzelf vertelt.
De verteller is alleen nieuwsgierig en luistert naar het verhaal dat er al lang was in een andere wereld. Het zijn geen dolle gedachten, maar redeneringen die rechtstreeks uit de joodse mystiek het schrijvershoofd zijn binnengedrongen.
Op die manier hangt bij Mulisch alles met alles samen. Alleen al de structuur van zijn boek is een kunstwerk. De thema's van het scheppen, het leven, de liefde, de kunst, de dood, zij zijn met sierlijke literaire draden met elkaar verbonden. De plot met samenhang heb ik op een aparte bladzijde uitgewerkt.
De titel De Procedure heeft te maken met hoe je leven creëert. Volgens een bepaalde procedure dus. Anderzijds weerklinken in het boek (Lexicon van literaire werken) veel verwijzingen naar Franz Kafka, die Der Prozess schreef, een titel die meeklinkt. Het einde is ook bijzonder gelijkend.
De vertelinstantie wisselt. Aanvankelijk vertelt de auteur in de ik-persoon over zijn boek. Hij spreekt de lezer aan met jij. Wanneer het verhaal echt begint, krijgen we een (al)wetende derde persoon. Victor Werker vertelt uit zijn leven als personale hij-verteller, maar in zijn brieven laat hij uiteraard het vertellend ik doorklinken.
Over de ruimte valt veel te zeggen; het boek speelt zich over bijna heel de aarde af, maar er zijn enkele opvallende zaken: er is in het begin van het boek sprake van een gesloten zolder, wanneer de golem om het leven wordt gebracht. Parallel komt een gesloten babykamer voor, van een overleden kind. Tussenin staan de piramiden in Egypte symbool voor leven en dood. Dat alles tekent een bijzondere symbolische ruimte af.
Ook de plotconstructie is semitisch-literair. Deze link bevat daarvan een schema. In joodse verhalen zit de kern meestal in het midden (van het midden). Het hoofdthema is het scheppen van leven. De parallelle buitenkanten van het verhaal gaan over God die leven schept (en de mens die dat wil nadoen) en over Victor Werker ( die ook leven schept) die niet kan blijven leven.
Eerder hoorden we over de Joodse rabbijn, die zijn schoonzoon verloor, toen de Golem eenmaal tot leven was gekomen. Kun je wel leven scheppen, zonder dat je eraan sterft? Misschien gaat deze roman vooral om de verantwoording van de mens, wanneer hij aan het leven raakt, om precies te zijn, wanneer hij zich inwijdt in de overgang van anorganische naar levende materie. Behoort dat niet mystiek te blijven?
De Procedure is niet door iedereen goed ontvangen. Menig criticus vindt Mulisch' ego er wat te veel in terug. Mulisch schrijft inderdaad dat hij meer dan anderen die woord- en zinnenschrijvers zijn een oeuvreschrijver is. Hij beschouwt zichzelf wellicht ook tot een bepaalde elite behoren, gezien de lezer die in staat is om de aandacht bij het werk te houden genoemd wordt bij een select groepje te behoren.
Een interview met Mulisch over dit literaire werk:
Een interessant en zeer uitgebreid artikel:
Anbeek, T. (2002). Harry Mulisch. De Procedure. In: Goedegebuure, J. en Vervaeck, B. (1989-2014). Lexicon van literaire werken. https://www.dbnl.org/tekst/anbe001lexi01_01/lvlw00433.php. Geraadpleegd op 31 december 2021.