de paradox van Betrand Russell

Concept, tekst, regie: Thomas Janssens
Tekst: Thomas Janssens ism Peter De Graef
Spel: Bill Barberis, Peter De Graef en Tanya Zabarylo
Theater De Hemelhoeve Brasschaat

19/03/2022

Bertrand Russell, filosoof en wiskundige, het stuk gaat niet en wel over hem.

In de schijnwerpers staat zijn zoon. Het leven van zijn zoon speelt zich voor onze ogen af. Een leven vol onzekerheid, vol filosofische en menslievende, planneetlievende gedachten. Een leven in afhankelijkheid ook. In afhankelijkheid van zijn vader.

En zo gaat het stuk dan toch over Bertrand Russell, die door het logisch redeneren hele levens naar zijn hand zet. Deze rol wordt schitterend vertolkt door Peter de Graef. Zijn voorkomen, zijn houding, zijn taal. Alles spreekt logica.

Het grootste deel van het stuk is lichtvoetig, humoristisch. Dat heb ik al aangenaam ervaren. De logica maakt dat er weinig reden is tot angst, verdriet en andere emoties. Alles is verklaarbaar. In alledaagse voorbeelden wordt weergegeven hoe logica in staat is elk gedrag te verantwoorden, elke irrationeel gevoel af te breken, door het eenvoudig te ontleden. De toeschouwer wordt hier aangenaam verrast en wordt meegetrokken in de conclusie: ja, angst kun je wegredeneren, terwijl de werkelijkheid een stuk weerbarstiger blijkt te zijn.

Er wordt gespeeld met uitspraken van grote denkers als Einstein, maar het stuk blijft steeds toegankelijk. Voor mijzelf misschien wat té toegankelijk.

De tekst is amusant en roept heel wat vragen op,

• Kunnen principes voor opvoeden tot een omgekeerd effect leiden, omdat ze boven de kinderen worden verheven?
• Waar ligt het evenwicht tussen logisch denken en het aanvaarden van gevoelens?
• Denken we te weinig na? Volgen we in de klimaatcrisis bijvoorbeeld blindelings de massa, wanneer we elektrisch fietsen en er ons niet van bewust zijn dat we bijgevolg ook fietsen op Russisch gas? - Er wordt voortdurend naar de actualiteit verwezen.
• Wat betekent het om kinderen op de wereld te zetten? Wat zijn de gevolgen voor de wereld?

Dit zijn enkele vragen die prikkelen, maar ik noem het stuk niet diepzinnig. Misschien verwachtte ik een te hoog filosofisch niveau, omdat de naam van Russell in de titel stond.

Hoewel er in de zaal vaak gelachen wordt, vaak met Russells cynische opmerkingen, presenteert het verhaal zich niet als vrolijk. Vrij plots confronteert de geprojecteerde tekst van een krantenartikel de toehoorders met de wrede dood van kleindochter Lucy, over wie Russell de voogdij had. Ze heeft zichzelf in brand gestoken voor de wereldvrede. Is dit het toppunt van pacifistische opvoeding? Of wijst het op het doordraaien van de logica? Als paradox kan het gelden!

In de logica van Bertrand Russell, in zijn verzamelingenleer, zit ook een paradox: behoort de verzameling van elementen tot de verzameling der elementen? Als ze ertoe behoort is ze niet de verzameling. Als ze er niet toe behoort, is ze iets anders dan de verzameling der elementen. Het thema van de opvoering speelt de paradox van de logica uit. Ondanks de logica en de beheersing van de emoties of juist dankzij de logica, verwordt het privéleven van de Russells tot een complete chaos. Gevoel en verstand gaan onvermijdelijk de strijd met elkaar aan. Het gevoel kan het verstand niet verdragen. 

Het decor sluit prachtig bij die chaos aan: herfstblaadjes, die misschien verwijzen naar de dood en een hoop rommel, als van iemand die zijn hele huisraad uit het raam heeft gegooid. Russells schoondochter gaat uiteindelijk ook op die veelzeggende hoop gaan liggen. De decorstukken worden met zeer fel, indirect licht geaccentueerd. Het begin van het stuk zet in met veelvuldig stroboscopisch licht. Helaas kan ik dat niet verdragen en is mij daarom ook ontgaan wat de betekenis daarvan is.

Hoewel ik de avond zeer boeiend vond, leerrijk ook, en er wel een en ander bij zal blijven, blijf ik toch met een vraag achter: Russell wordt als echte pacifist avant la lettre voorgesteld, maar in bijzondere omstandigheden heeft hij toch ook opgeroepen om te strijden. Die nuance miste ik in het verhaal.

Naar mijn idee kan dit theaterstuk tieners aanspreken. De strijd verstand-gevoel kan een goed raakpunt zijn tussen hun leven en de thematiek van dit stuk. Ik kan het zeker waarderen, al is dat met de waarschuwing: verwacht geen filosofie.